informacje ogólne
Środowisko geograficzne
Województwo podlaskie zajmuje obszar nieco ponad 20 000 km kw. – jest szóstym pod względem wielkości w Polsce. Wyróżnia się na tle kraju naturalnymi walorami przyrodniczymi. Świadczy o tym wysoki stopień lesistości – 29,2 %, znaczny udział użytków zielonych – 19,8%, terenów bagiennych – 3,0%, oraz wód – 3,0%. Oznacza to, że ponad połowa powierzchni województwa ma przyrodę niewiele zmienioną przez człowieka. Zachowały się tutaj duże kompleksy leśne – Puszcze: Białowieska, Knyszyńska, Augustowska i Kurpiowska – z dobrze zachowanymi drzewostanami, zabagniona dolina Narwi z silnie rozbudowanym systemem koryt rzecznych, malownicza dolina Bugu, najbardziej naturalne w Europie Środkowej Bagna Biebrzańskie, malowniczy, polodowcowy krajobraz północnej Suwalszczyzny.
Podlasie zajmuje 6,4% powierzchni naszego kraju. Ten najdalej wysunięty na północny-wschód kraniec Polski wyraźnie różni się od innych regionów kraju pod względem: krajobrazu, klimatu, geologii, szaty roślinnej i fauny, a także historii osadnictwa i składu narodowościowego mieszkańców. Ogólnie mówiąc jest to obszar, w którym mieszają się cechy przyrodniczo-kulturowe Europy środkowej i północno-wschodniej.
Regionalizacja
Według podziału fizycznogeograficznego Europy Podlasie prawie w całości leży w megaregionie Europy Wschodniej, w prowincji Nizin Wschodniobałtycko-Białoruskich. Tylko niewielkie południowe i zachodnie skrawki województwa znajdują się w megaregionie Pozaalpejskiej Europy Środkowej, w prowincji Niżu Środkowoeuropejskiego.
Klimat
Północno-wschodnia Polska jest najzimniejszym po górach regionem w kraju. Zima trwa tu długo (śnieg zalega ok. 90 dni) i jest sroga, przedwiośnie mija szybko, po czym następuje krótkie ale gorące lato. Średnie roczne temperatury są niskie – w rejonie Suwałk 6 st. C (np.Warszawa – 7,5 st. C). Uwarunkowane to jest silniejszym niż w innych częściach Polski wpływem cech klimatu kontynentalnego ze wschodu Europy.
Największe na Podlasiu średnie roczne sumy opadów (powyżej 700 mm) notuje się na Pojezierzu Suwalskim. Duże opady (ok. 600 mm) dotyczą też takich terenów jak Wysoczyzna Białostocka i Kolneńska, Puszcza Białowieska oraz południowo-zachodnia część województwa. Najniższe opady występują w dolinie Narwi.
Ukształtowanie powierzchni
Ukształtowanie powierzchni Podlasia jest wynikiem kilkukrotnego nasunięcia się na te tereny lodowca z północy. Cały obszar województwa pokrywają materiały, o miąższości od 60 do 300 m, naniesione przez lodowce. W południowej i środkowej części Podlasia utwory te pochodzą ze zlodowacenia środkowopolskiego. Północna część województwa, o bardziej pagórkowatym krajobrazie z licznymi jeziorami, ukształtowana została podczas ostatniego na ziemiach Polskich zlodowacenia, zwanego bałtyckim. Pozostawiło ono po sobie bardzo urozmaiconą rzeźbę terenu, z dobrze wykształconymi formami lodowcowymi, do których zaliczyć można: moreny czołowe (wielkie wzgórza), ozy (wyniesienia przypominające wały), kemy (różnej wielkości i kształtu pagórki), cyrki lodowcowe (amfiteatralne zagłębienia w zboczach wyniesień), oczka lodowcowe (małe owalne zagłębienia), rynny lodowcowe (długie, wąskie zagłębienia), stożki napływowo-nasypowe oraz różnego typu jeziora. W północnej części Podlasia występują najwyższe w województwie wzniesienia, osiągające prawie 300 m n.p.m. Kierując się na południe teren staje się bardziej płaski. Dominują rozległe równiny urozmaicone gdzieniegdzie skupieniami wydmami, kilkumetrowej wysokości. Pagórki są niższe i o łagodnych zboczach, jeziora – bardzo nieliczne, mocno porośnięte roślinnością lub zupełnie przekształcone w wyniku sukcesji w torfowiska.
Wody
Wszystkie wody Podlasia spływają do Bałtyku przez trzy duże dorzecza Wisły, Niemna i Pregoły. Największymi rzekami województwa są Bug 772 km (w Polsce 587 km), Narew 484 km (w Polsce 448 km), Biebrza 165 km, i Czarna Hańcza 142 km (w Polsce 108 km). Trzy pierwsze są rzekami typowo nizinnymi o wolnym nurcie i z licznymi meandrami. Roczna amplituda wahań poziomu wody jest w tych rzekach duża, z maksimum przypadającym na przełom marca i kwietnia (wiosenne rozlewiska). Dolina Biebrzy jest miejscem występowania największych w środkowej Europie bagien. Narew stanowi niespotykany nigdzie indziej w Europie typ rzeki anastomozującej czyli wielokorytowej. Czarna Hańcza to przykład rzeki pojeziernej, na której wahania poziomu wód są mniejsze, w związku z wyrównującym to zjawisko wpływem jezior.
Północna część Podlasia, ukształtowana przez ostanie zlodowacenie, to obszar występowania licznych jezior. W Suwalskim Parku Krajobrazowym znajduje się najgłębsze w nizinnej części Europy jezioro Hańcza, o 111 m głębokości. W Puszczy Augustowskiej występują malownicze jeziora dystroficzne, często z porastającym ich brzegi pływającym dywanie z mchów tzw. pło. Jeziora podlaskie charakteryzują się dużą zmiennością cech limnologicznych, np. kwasowość od 4,4 do 9,5 pH, przeźroczystość wody od 20 cm do 10m, temperatura latem od 4 st.C (przy dnie najgłębszych jezior) do 26 st. C w (warstwach powierzchniowych płytkich jezior). Lód utrzymuje się na jeziorach zwykle od początku grudnia do połowy kwietnia.
Północno-wschodnia Polska obejmuje największe w kraju powierzchnie torfowisk. Dominują tu torfowiska niskie, tworzące się w dolinach rzek. Kilka procent powierzchni zajmują torowiska wysokie, występujące w bezodpływowych obniżeniach terenu w różnych częściach województwa – najliczniej w części północnej.
Gleby
Największą powierzchnię Podlasia pokrywają gleby płowe i brunatne wyługowane, w dalszej kolejności brunatne właściwe. Gleby te powstały na osadach polodowcowych takich jak gliny zwałowe czy piaski gliniaste. Natomiast na równinnych obszarach piaszczystych pól sandrowych wykształciły się gleby bielicoziemne rdzawe i bielicowe. W dolinach Narwi, Biebrzy oraz na Równinie Kurpiowskiej występują największe w województwie tereny o glebach pochodzenia hydrogenicznego – bagiennych i murszowych.