Podlasie
Podlasiem od wieków nazywany był długi i wąski pas ziemi ciągnący się od Rajgrodu i jeziora Necko na północy, poprzez bagienne doliny Biebrzy i Narwi, aż po dzisiejsze tereny województwa lubelskiego, a dokładniej miejscowości Międzyrzec i Parczew na południu. Ten pas ziemi przecinały w poprzek cztery rzeki: Biebrza, Narew, Bug i Krza. Teren dawnego Podlasia znajdujący się w obecnym województwie podlaskim obejmuje północną i środkową część tej historycznej krainy.
Istnieje kilka hipotez dotyczących nazwy „Podlasie”. Jedna z nich, wysunięta przez Franciszka Glogera, etnografa i zasłużonego badacza tych terenów, zakłada, że nazwa pochodzi od słów „Pod Lasze” i odnosi się do ziemi, która graniczyła z terenami należącymi do Lachów, czyli Polaków. Inna teza nawiązuje do położenia tej krainy w sąsiedztwie obszarów zamieszkałych przez Jaćwingów, którzy byli nazywani przez Polaków Podlasianami lub Polesianami. Jeszcze jedno wyjaśnienie słowa „Podlasie” wywodzi się z faktu istnienia tu od zawsze olbrzymich puszcz i lasów, z których obecnie zostały jedynie fragmenty – Puszczy Białowieskiej, Knyszyńskiej i Augustowskiej. Ten pas leśny stanowił naturalną granicę, która oddzielała Polskę od Jaćwieży, Litwy i Rusi.
Teren Podlasia był pograniczem osadnictwa mazowieckiego, ruskiego oraz plemion bałtyckich. W nieprzebytych puszczach aż do XIII w. chroniło się litewsko-pruskie plemię Jaćwingów, dochodzące w swoich wojennych wyprawach aż do granicy górnej Narwi, wytępione przez Mazowszan i Krzyżaków. Od XIV w. zasiedlały je różne ludy – na terenach północnych zamieszkali Mazurzy, ziemiach zachodnich i centralnych Mazowszanie, a południowych i wschodnich Rusini. W XVI w. obszar ten wszedł w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego i zostało utworzone województwo podlaskie, dzielące się na trzy ziemie: drohicką, mielnicką i bielską (których zasięg terytorialny w większości pokrywa się z obecnym województwem podlaskim powstałym po reformie administracyjnej w 1999 r.). Podczas rozbiorów Podlasie zostało podzielone i przechodziło z rąk do rąk. Północna część trafiła początkowo do zaboru pruskiego, a po 1807 r. weszła w skład zaboru rosyjskiego. Część południowa najpierw była częścią zaboru austriackiego, natomiast w 1815 r. w wyniku ustaleń Kongresu Wiedeńskiego została objęta granicami Królestwa Polskiego. W 1915 r. Podlasie znalazło się pod okupacją niemiecką, а do Polski powróciło w 1919 r. Podczas II wojny światowej teren ten był okupowany zarówno przez Rosję Sowiecką (1939–1941), jak i III Rzeszę (1941–1944). Po wojnie część historycznego Podlasia weszła w skład województwa białostockiego, a w wyniku reformy administracyjnej z 199 r. wraz z Suwalszczyzną i ziemią łomżyńską utworzyła województwo podlaskie.
Obecnie województwo podlaskie obejmuje obszar zajmuje obszar ok. 20 tys. km2 i sąsiaduje z województwami lubelskim, mazowieckim i warmińsko-mazurskim. Od wschodu graniczy też z Białorusią i Litwą. Liczy ok. 1,2 mln ludności, co stanowi ok. 3% ludności Polski. Jest regionem wielokulturowym i wielonarodowościowym, co stanowi naturalną konsekwencję historii zasiedlania tych ziem. Obok Polaków mieszkają tu: Białorusini, Litwini, Romowie, Rosjanie, Tatarzy i Ukraińcy, a przed II wojną światową także Żydzi. W regionie do dzisiaj można znaleźć liczne obiekty zabytkowe związane z kulturą tych narodów, w tym piękne kościoły katolickie, potężne grodziska typu mazowieckiego, drewniane, urokliwe cerkiewki, nieliczne już synagogi czy meczety, a także dawne ważne grody i miasta, będące dziś małymi miejscowościami, często pomijanymi przy wytyczaniu współczesnych traktów komunikacyjnych.
Dzisiejsze Podlasie to także stolica regionu – Białystok – centrum administracyjne, kulturalne i oświatowe województwa. Miasto, liczące ok. 300 tys. mieszkańców, zawdzięcza swój rozkwit rodowi Branickich oraz korzystnemu położeniu po trzecim rozbiorze Polski, co sprzyjało rozwijaniu się tutaj przemysłowi włókienniczemu. Obecnie jest to nowoczesne miasto wojewódzkie, siedziba kilku uniwersytetów, coraz chętniej odwiedzane przez turystów.
Środowisko przyrodnicze województwa podlaskiego charakteryzuje się wysokim stopniem naturalności, o czym świadczą tutejsze puszcze oraz największy w Europie kompleks bagien. Szczególną wartość przyrodniczą, historyczną i turystyczną mają cztery parki narodowe – Białowieski, Biebrzański, Narwiański i Wigierski – o łącznej powierzchni ponad 900 km2. Białowieski Park Narodowy tworzy jeden ze znajdujących się na terenie Polski rezerwatów biosfery, jest także jedynym z dwóch polskich obiektów przyrodniczych (obok pierwotnych lasów bukowych rejonu Karpat) wpisanym na Listę światowego dziedzictwa UNESCO. Ponadto w województwie występują trzy parki krajobrazowe – Łomżyński Park Krajobrazowy Doliny Narwi, Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej oraz Suwalski Park Krajobrazowy – o łącznej powierzchni ponad 850 km2. Ważnym obszarem przyrodniczym jest również kompleks Puszczy Augustowskiej. Oprócz tego w województwie podlaskim istnieje ponad 90 rezerwatów przyrody, głównie o charakterze leśnym, 15 obszarów chronionego krajobrazu oraz tysiące pomników przyrody. Cały obszar województwa leży w strefie Zielonych Płuc Polski, a ostoje siedliskowe Natura 2000 obejmują ponad jedną czwartą terenu województwa.
Walory krajobrazowe i przyrodnicze oraz dziedzictwo kulturowe województwa podlaskiego stwarzają szerokie możliwości rozwoju turystyki. Turystyka w regionie podlaskim już obecnie pełni ważną funkcję gospodarczą, a w przyszłości powinna być siłą sprawczą rozwoju przedsiębiorczości.
Suwalszczyzna
Północna część województwa podlaskiego to kraina malowniczych jezior, polodowcowego krajobrazu, czystego środowiska, a także legend o zamieszkujących te tereny ludach bałtyjskich, zatem nie bez przyczyny nazywana jest i lansowana jako „kraina jak baśń”. Wszyscy, którzy odwiedzili te okolice, zgodnie twierdzą, że jest to jeden z najpiękniejszych zakątków Polski. W skład regionu Suwalszczyzny wchodzą ziemie suwalska, augustowska i sejneńska.
Obecna rzeźba terenu Suwalszczyzny została ukształtowana przez lądolód w czasie najmłodszego zlodowacenia. Dzięki pracy lodowca, polegającej na mechanicznym spiętrzaniu, fałdowaniu i rzeźbieniu powierzchni ziemi, powstał wyjątkowy pagórkowaty krajobraz przypominający tereny podgórskie i charakteryzujący się występowaniem ogromnej ilości jezior oraz głazowisk. Szczególnie widoczne jest to na terenie Suwalskiego Parku Krajobrazowego, obejmującego najciekawszą część Suwalszczyzny. Region ten jest również znany w całej Polsce jako najzimniejsza część kraju, a położona najbardziej na północ miejscowość Wiżajny bywa nawet określana mianem „polskiego bieguna zimna” ze względu na najniższe odnotowywane w kraju temperatury oraz silnewiatry.
Jeziora polodowcowe na Suwalszczyźnie, głownie w ziemi suwalskiej, fascynują swoją historią. Pochodzą one z innego okresu geologicznego niż jeziora mazurskie – stąd inna budowa i wygląd. Znajdziemy tu najgłębsze na Niżu Środkowoeuropejskim jezioro Hańcza, a także jezioro Wigry – drugie co do wielkości w Polsce, przyciągające co roku tysiące turystów. Inną atrakcją dla odwiedzających są głazowiska leżące na terenie Suwalskiego Parku Krajobrazowego. Najpiękniejsze i najrozleglejsze z nichsą objęte ochroną rezerwatową (głazowisko Bachanowo, głazowisko Łopuchowo i rezerwat Rutka). Suwalszczyzna była także siedliskiem mającego do dziś jeszcze wiele tajemnic ludu Jaćwingów, należącego do ludów bałtyjskich, blisko spokrewnionych z Prusami. Posiadali oni własny język i wojownicze usposobienie, w wyniku czego pod koniec XIII w. zostali wytępieni wspólnymi siłami wojsk krzyżackich, mazowieckich i ruskich. Ich historię, tradycje oraz obyczaje można poznać, oglądając bogate zbiory Muzeum Okręgowego w Suwałkach, a także zwiedzając rezerwat Cmentarzysko Jacwingów położony niedaleko Suwałk. Ślady tych dawnych mieszkańców Suwalszczyzny odnajdziemy także w wielu innych miejscach, szczególnie tam, gdzie warunki naturalne i ukształtowanie terenu sprzyjało zakładaniu grodów obronnych (np. Góra Zamkowa nad jeziorem Szurpiły).
Charakterystyczną formą terenu na Ziemi Augustowskiej są szerokie równiny sandrowe, na których rozgościła się Puszcza Augustowska. Jest to największy kompleks lasów w województwie i jeden z największych w Polsce, tworzony głównie przez bory sosnowe i świerkowo-sosnowe. Zajmuje on prawie cały teren Równiny Augustowskiej, czyli ok. 110 tys. ha. Ze względu na to, że porasta nieurodzajne gleby powstałe z wymytego przez wody piasku z topniejącego lodowca, nie została wycięta pod uprawę roli. Jest to także kraina Kanału Augustowskiego – niezwykłego osiągnięcia XIX-wiecznej myśli technicznej, łączącego systemy wodne Wisły i Niemna. Kanał ma 102 km długości, z czego aż 80 km znajduje się w granicach Polski, oraz 18 śluz, z czego aż 14 po polskiej stronie. Latem warto przyjechać do Augustowa, posiadającego status uzdrowiska klimatycznego i nazywanego często letnią stolicą Polski, na liczne imprezy plenerowe, sportowe i kulturalne. Na jeziorze Studzieniczne znajduje się ważne dla katolików sanktuarium Matki Boskiej Studzieniczańskiej, położone na urokliwym grądziku, odwiedzone przez papieża Jana Pawła II. Pobliskie Gabowe Grądy są z kolei dawną wieś staroobrzędowców, czyli wyznawców prawosławia niereformowanego, w której do dziś można oglądać ich świątynię, molennę.
Ziemia sejneńska to przede wszystkim dom litewskiej mniejszości narodowej, stanowiącej w niektórych miejscowościach znakomitą większość mieszkańców. Centrum litewskiej mniejszości narodowej jest gmina Puńsk. Już w XVI w., gdy te tereny były kolonizowane, fundator parafii wymagał, aby proboszcz znał język litewski. Obecnie działają tu szkoły z litewskim językiem nauczania, Dom Kultury Litewskiej ze zbiorami Muzeum Etnograficznego Józefa Vainy, restauracje serwujące specjały kuchni litewskiej, takie jak kartacze, bliny, kołduny, soczewiaki czy kindziuk. Sejny to natomiast prężny ośrodek przywracania pamięci o dawnych żydowskich mieszkańcach tego obszaru, czym zajmuje się m.in. Fundacja Pogranicze.
Biebrza i jej dolina
Biebrza ma swój początek przy wschodniej granicy Polski, na południe od Nowego Dworu. Jej długość wynosi ok. 160 km, a powierzchnia całej zlewni to ponad 7 tys. km2. Jest to rzeka typowo nizinna, charakteryzująca się licznymi starorzeczami, a wśród jej dopływów znajdziemy m.in. Nettę, Kanał Augustowski, Ełk, Sidrę czy Kamienną. Szerokość koryta Biebrzy waha się od kilku metrów w górnym biegu. Wiosną rzeka często występuje z brzegów, zalewając całe połacie łąk. Swój bieg kończy kilka kilometrów od Wizny, wpadając do Narwi. Dzięki dwóm naturalnym przewężeniom Biebrza dzieli się na trzy baseny.Basen północny jest kotlinowatym zastoiskiem o wysokich brzegach, przeciętnej szerokości kilku kilometrów i długość ponad 30 km. Jest to region rolniczo-hodowlany, o niewielkiej ilości lasów. W basenie środkowym kotlina wyraźnie się rozszerza, tworząc płaski bagienny obszar, rozciągający się od Kępy Sztabińskiej do okolic Osowca. Natomiast basen południowy to przede wszystkim liczne wilgotne torfowiska z mnóstwem starorzeczy
Dolina rzeki Biebrzy to największy w Europie kompleks bagien i obszarów podmokłych o charakterze naturalnym. Dla ornitologów z całego świata ten zakątek Polski stanowi ziemię obiecaną, a wszystkich tych, których oczarowała przyroda Doliny Biebrzy oraz Biebrzańskiego Parku Narodowego i wracają tu wielokrotnie, zwykle określa się żartobliwym mianem „biebrzniętych”. Najcenniejsza część doliny Biebrzy chroniona jest w formie Biebrzańskiego Parku Narodowego, będącego obszarowo największym parkiem narodowym w Polsce. Teren parku to przede wszystkim ogromne przestrzenie podmokłych łąk, szuwarów i wierzbowych zarośli, ale także zróżnicowane lasy, a wśród nich bory bagienne i olsy. Za bogactwem krajobrazu idzie bogactwo flory i fauny.
Dolina Biebrzy to także dobrze rozwinięta sieć kwater agroturystycznych, stanowiących dla mieszkańców tego obszaru coraz ważniejsze źródło utrzymania. Właściciele kwater zajmują się także organizowaniem spływów kajakowych lub na tratwach, co zainteresować może szczególnie fotografów lub osoby łaknące ciszy i spokoju czy pragnące obserwować bogactwo przyrodnicze biebrzańskich bagien. Będąc w tym rejonie, warto odwiedzić dynamicznie rozwijające się miejscowości Lipsk, Sztabin, Goniądz, Wizna, Grajewo czy Rajgród, posiadające długą historię oraz ciekawe zabytki.
Północna Białostocczyzna
Jest to centralna część województwa podlaskiego, obejmująca Wysoczyznę Białostocką, Wzgórza Sokólskie, Puszczę Knyszyńską, Dolinę Górnej Narwi wraz z Narwiańskim Parkiem Narodowym oraz miasto Białystok. Teren ten pokrywa się w dużej mierze z obszarem powiatu białostockiego i odznacza się niepowtarzalną specyfiką walorów przyrodniczych oraz mieszanki kulturowej wielu wyznań i narodów.
Wysoczyzna Białostocka to region o zróżnicowanym krajobrazie, powstały w wyniku działań lodowca. W związku z tym występują tu wzgórza morenowe oraz kemy, przekraczające niekiedy 200 m n.p.m. (np. Góra Św. Jana w Puszczy Knyszyńskiej), a także rozległe powierzchnie sandrowe, na których rośnie las przeważnie sosnowy. Wzgórza Sokólskie, rozciągające się od Lipska na północy do Krynek na południu, również swoje powstanie zawdzięczają zlodowaceniu. Są objęte ochroną jako Obszar Chronionego Krajobrazu.
Leżący na obszarze północnej Białostocczyzny Białystok to stolica województwa warta odwiedzenia przede wszystkimze względu na znajdujące się w niej zabytki historii, w tym Pałac Branickich, będący pomnikiem historii kościół św. Rocha, pamiątki po urodzonym tutaj Ludwiku Zamenhofie, twórcy języka uniwersalnego esperanto, czy cerkwie prawosławne. To również miejsce przez wielu kojarzone z tzw. śledzikowaniem – słyszalnym jeszcze u starszych mieszkańców tego regionu melodyjnym zaciąganiu przy wymawianiu niektórych spółgłosek, sympatycznym wyróżnikiem specyfiki regionalnej, niestety odchodzącym w przeszłość ku zmartwieniu językoznawców czy turystów szukających niepowtarzalnych klimatów.
Białystok to główny węzeł komunikacyjny – stąd prowadzą drogi na baśniową Suwalszczyznę, bezkresne puszcze, bagienne doliny Narwi i Biebrzy. W samym mieście i jego okolicach rozpoczyna się także wiele szlaków turystycznych: pieszych, rowerowych, samochodowych czy kajakowych.
Północna Białostocczyzna to od stuleci miejsce przenikania się różnych kultur, narodowości, religii – ślady swojej obecności zostawili tu oczywiście Polacy, ale i Tatarzy, Żydzi, Białorusini czy Niemcy. Wiele z tych z pozostałości możemy oglądać w muzeach zlokalizowanych głównie w Białymstoku (Muzeum Podlaskie, Muzeum Historyczne, Muzeum Rzeźby A. Karnego), ale również w innych ośrodkach północnej Białostocczyzny (Muzeum Ziemi Sokólskiej, Muzeum w Tykocinie, Muzeum Ikon w Supraślu, Muzeum Wnętrz Pałacowych w Choroszczy, Muzeum Obojga Narodów w Bielsku Podlaskim).
Miasteczka takie jak Supraśl, Tykocin, Choroszcz, Zabłudów, Suraż czy Gródek posiadają zabytkowe układy urbanistyczne, których forma nie zmieniła się od czasów powstania. Supraśl, oprócz bogatej historii, posiada dodatkowo status uzdrowiska ze względu na pokłady leczniczych borowin oraz specyficzny klimat. Niepowtarzalny klimat leżących w tym rejonie małych miasteczek czy malowniczych wsi tworzą drewniane wiejskie kościoły, kolorowe cerkwie, zapomniane kirchy i synagogi, dwa z nielicznych zachowanych na terenie Polski meczetów w Kruszynianach i Bohonikach, przydrożne krzyże i kapliczki – słowem widoki, których próżno by szukać gdzieś indziej. Zapoczątkowane wieki temu tradycje podtrzymują wierni dawnym rzemiosłom garncarze, kowale, rzeźbiarze i inni twórcy ludowi, u których można kupić gotowe wyroby, a czasami i poznać tajniki starych metod wytwarzania niezbędnych do życia przedmiotów. Służyć temu ma Szlak Rękodzieła Ludowego, opracowany w latach 90. przez Dział Etnografii Muzeum Podlaskiego, prowadzący przez wsie Puszczy Knyszyńskiej o tradycjach rękodzielniczych.
Wreszcie Północna Białostocczyzna to najlepiej w Polsce i Europie zachowana przyroda – przede wszystkim Dolina Narwi oraz Puszcza Knyszyńska. Są to tereny oferujące wiele szlaków turystycznych i atrakcji dla osób szukających zarówno adrenaliny, jak i świętego spokoju. Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej z siedzibą w Supraślu z licznymi rezerwatami przyrody jest największym parkiem krajobrazowym w Polsce. Znajduje się w nim bardzo ciekawe Arboretum im. Powstańców Styczniowych 1863 r. w Kopnej Górze oraz Rezerwat Krzemianka, gdzie badania archeologiczne, prowadzone przez Muzeum w Warszawie, pozwoliły odkryć kopalnie krzemienia sprzed 3000 lat. Narwiański Park Narodowy natomiast bywa nazywany polską Amazonią ze względu na bagienno-rozlewiskowy charakter rzeki Narew, która na tym odcinku jest rzeką anastomozującą, czyli płynącą wieloma korytami jednocześnie. Park stanowi środowisko życia dla wielu unikalnych gatunków ptaków wodno-błotnych.
Południowa Białostocczyzna
Południowa Białostocczyzna to teren ograniczony od wschodu obszarem Puszczy Białowieskiej, a od południa Nadbużańskim Podlasiem, a od północy doliną Narwi. Charakteryzuje go przede wszystkim ciekawa historia osadnictwa na tych ziemiach w czasach prehistorycznych oraz wiekach średnich, czego dowodem są liczne cmentarzyska i grodziska. Jest to także regiono silnej reprezentacji wyznawców religii prawosławnej, czego przejawem są liczne drewniane zabytki sakralne. Zachodnią część omawianego terenu stanowi obszar powiatu wysokomazowieckiego, kolonizowany od wieku XV przez osadników z Mazowsza, na którym wykształciła się sieć zaścianków szlachty zagrodowej, zwanej też trzewiczkową, noszących często bardzo ciekawe, wieloczłonowe nazwy.
Ziemia bielska, bo głównie z tą historyczną krainą pokrywa się omawiany teren, położona jest na lekko pofalowanych obszarach Równiny Bielskiej, rozciągającej się między doliną Górnej Narwi a doliną Nurca. Rzeki płyną tutaj leniwie i nie tworzą głębokich koryt. Dowody archeologiczne wskazują na to, że najwcześniejsze osadnictwo na tych terenach pochodzi z V-IV w. p.n.e. (stanowisko archeologiczne we wsi Haćki). W późniejszych wiekach ścierali się tu osadnicy z Mazowsza, wojownicy ruscy, bałtyjskie plemiona Prusów i Jaćwingów, a także Krzyżacy. Najważniejszymi ośrodkami w regionie były Bielsk Podlaski, Brańsk, Boćki, Wysokie Mazowieckie, Rudka oraz Sokoły.
Ziemia Łomżyńska i Kurpie
Zachodnia część województwa podlaskiego obejmuje wschodnie krańce Mazowsza – jest to więc miejsce, gdzie stykają się nie tylko krainy geograficzne, ale i kultury. Tylko w Łomżyńskiem poznamy niezwykłe tradycje Kurpiowszczyzny. Jest to także ten fragment województwa podlaskiego, który został najwcześniej skolonizowany przez osadników mazowieckich, a więc napotkamy tu na swojej drodze wiele miejscowości – obecnie sennych wsi – które w wiekach średnich pełniły znaczącą rolę jako prężne ośrodki miejskie. Architektura tych terenów jest również godna uwagi, bowiem tutaj jeszcze zachowały się jedyne na Podlasiu, nieliczne przykłady gotyckiego budownictwa i oraz gotyckiej sztuki sakralnej.
Podział zachodniej części województwa wyznaczają dwie rzeki – Biebrza i Narew, tworzące mezoregiony Kotliny Biebrzańskiej, Doliny Dolnej Narwi oraz Doliny Górnej Narwi. Rozczłonkowują one otaczające je wysoczyzny tworząc kolejne jednostki: Międzyrzecze Łomżyńskie, Wysoczyznę Kolneńską, Wysoczyznę Białostocką i Wysoczyznę Wysokomazowiecką. Leży po wschodniej stronie kemowo-morenowego wału Czerwonego Boru. Najwyższym wzniesieniem jest tu Dębowa Góra (225 m n.p.m.). Na krawędzi wysoczyzny malowniczo górującej nad doliną Narwi położone jest największe miasto regionu – Łomża. Stąd promieniście rozchodzi się sieć dróg prowadzących do Zambrowa, Ostrowi Mazowieckiej, Ostrołęki i Nowogrodu. Dużą część terenu zajmuje zwarty kompleks lasów Czerwonego Boru, gdzie dominuje bór sosnowo-dębowy.
Wysoczyzna Wysokomazowiecka graniczy od północy z Kotliną Biebrzańską, od wschodu z Doliną Górnej Narwi, a od zachodu z kompleksem lasów Czerwonego Boru. Jest to region typowo rolniczy, kiedyś zamieszkiwany przez szlachtę drobnozagrodową. Główne rzeki tego obszaru to Ślina i Gać, które na niektórych odcinkach płyną bardzo malowniczymi zakolami, a jedynym miastem jest Tykocin nad Narwią – bardzo malownicze miasteczko z wieloma atrakcjami turystycznymi oraz o bogatych tradycjach kultury żydowskiej.
Wysoczyznę Kolneńską ogranicza od południa Dolina Dolnej Narwi, a od wschodu Kotlina Biebrzańska. Najmłodszym miastem tego regionu jest Jedwabne, najbardziej kojarzone ze swoją trudną historią ostatnich dziesięcioleci. Na wschodnim skraju Wysoczyzny położona jest Wizna, obecnie wieś, a w przeszłości jeden z najstarszych grodów Mazowsza. Bogata historia miejscowości, ale również bogata przyroda okolicznych bagien zapraszają do wypoczynku. Główne atrakcje przyrodnicze to: Bagno Wizna, rezerwaty Bagno Wizna I i II, dolina Łojewka i sama rzeka Łojewek. Pomiędzy Międzyrzecem Łomżyńskim a Wysoczyzną Kolneńską rozciąga się Łomżyński Park Krajobrazowy Doliny Narwi. W jego krajobrazie przeważają liczne starorzecza, co stwarza dogodne warunki żerowania licznych ptaków wodno-błotnych.
Obszar województwa podlaskiego ograniczony od wschodu rzeką Pisą wchodzi w skład Kurpi, regionu położonego na terenie trzech województw, charakteryzującego się bogactwem lasów oraz niezwykłymi tradycjami jego mieszkańców, posługujących się unikatową gwarą kurpiowską oraz kultywujących dawne tradycje i obrzędy. Nazwa dla mieszkańców tych ziem powstała od określenia typowego obuwia noszonego tutaj dawniej, a wykonanego z lipowego łyka.
Sztuka i twórczość ludowa Kurpiów przejawia się przede wszystkim w budownictwie, rzeźbie, zdobnictwie, wycinankarstwie oraz tkactwie. W całej Polsce znane są kurpiowskie palmy wielkanocne, sięgające kilku metrów. Tworzy się je z pnia leszczyny lub sosny, oplecionego widłakiem, borówką, bukszpanem lub jałowcem, a także ozdabia długimi, kolorowymi wstęgami i kwiatami – suchymi lub z bibuły. Dawniej wierzono, że mają one magiczną moc chroniącą przed chorobami oraz zapewniającą dobre plony. Największe palmy wykonuje się w parafii Łyse w województwie mazowieckim. Tam też w każdą niedzielę palmową organizowany jest konkurs na najładniejszy egzemplarz.
Kurpiowszczyzna to także charakterystyczne rzeźby, które możemy podzielić na dwie grupy. Pierwsza kategoria to kulturowo-religijne, przede wszystkim figury św. Jana Nepomucena – tzw. Nepomuki, które miały strzec przed powodziami, a gdy zachodziła potrzeba, przynosić deszcz, oraz tzw. pasje – rzeźby przedstawiające ukrzyżowanego Chrystusa). Kolejna natomiast to rzeźby magiczno-gospodarcze, czyli rzeźby z ciasta chlebowego przedstawiające zwierzęta domowe i hodowlane (tzw. byśki), zwierzęta żyjące w lasach i małe kręgi z postacią wyobrażającą gospodarza, gospodynię czy też pasterza otoczonego figurkami ptactwa domowego (tzw. nowe latko).
Pisanki znane są w Polsce od czasów wczesnego średniowiecza. Na Kurpiowszczyźnie do początków XX w. wykonywano je specjalnie dla chrześniaków, a towarzyszyła temu intencja życzenia szczęścia i pomyślności. Przy tworzeniu pisanek stosuje się dwie techniki. Pierwsza polega na pisaniu woskiem, a następnie na zanurzaniu jaj w płynnym roztworze barwnika. Dalej usuwa się wosk, który odsłania partie zachowujące naturalną barwę skorupki. Według drugiej techniki najpierw barwi się jaja, a potem wyskrobuje na ich powierzchni nożem lub igłą odpowiednie wzory.
Kurpiowszczyzna znana jest także z wycinanek, które pojawiły się na tym terenie w 2 poł. XIX w. Z czasem wykształciły się dwa typy wycinanek: gwiazdy oraz leluje. Warto też zwrócić uwagę na lokalne tkactwo i plecionkarstwo. Kurpiowskie wyroby tkackie charakteryzują się kraciastą kompozycją dwubarwną, zazwyczaj czerwono-zieloną. Tworzone są dywany, tkaniny wełniane lub lniano-bawełniane, chodniki podłogowe, szmaciaki. Rozwojowi plecionkarstwa z korzeni, wikliny oraz słomy sprzyja łatwy dostęp do surowca ze względu na obfitość na tym terenie lasów i rzek. Tworzy się w ten sposób kosze, miarki czy koszałki na produkty sypkie.
Puszcza Białowieska
Nazwą Puszcza Białowieska obejmowana jest często nie tylko polska część puszczy oraz Puszcza Ladzka, lecz także znajdujące się na ich granicy miejscowości puszczańskie, czerpiące nierzadko do tej pory liczne korzyści z tak dogodnej lokalizacji. Puszcza Białowieska znana jest wszystkim – często stanowi wręcz pierwsze skojarzenie na hasło „Podlasie”. Ze względu na swoją unikatowość w skali globu została uznana za obiekt godny umieszczenia na Liście światowego dziedzictwa UNESCO. Jest celem licznych wypraw turystów z kraju czy zagranicy, chcących na własne oczy ujrzeć majestatycznego żubra.
Najcenniejsza część Puszczy Białowieskiej, czyli ostatni w Europie fragment puszczy pierwotnej, chroniona jest jako Białowieski Park Narodowy, podzielony na Obręb Ochronny Orłówka (obszar ochrony ścisłej) i Obręb Ochronny Hwoźna. Zwiedzanie tego pierwszego możliwe jest tylko z licencjonowanym przewodnikiem, a wędrówka po terenie tego ostatniego odbywa się wyznaczonymi szlakami turystycznymi.
Obszar Puszczy Białowieskiej i przyległe tereny to także silny ośrodek prawosławia oraz mniejszości i kultury białoruskiej. W Hajnówce, centrum turystycznym, gospodarczym i usługowym opisywanego regionu, znajduje się Muzeum i Ośrodek Kultury Białoruskiej z wystawami stałymi i czasowymi. W mieście od wielu lat odbywa się także Międzynarodowy Festiwal „Hajnowskie Dni Muzyki Cerkiewnej”, podczas którego prezentują się najlepsze chóry prawosławne z całego świata. Przesłuchania konkursowe przeprowadzane są w Soborze Św. Trójcy, cerkwi o nowoczesnej architekturze i niezwykłym wnętrzu.
Do obszaru Puszczy Białowieskiej został także zaliczony sztuczny zbiornik wodny na rzece Narew, wybudowany w latach 1977-1990 zalew Siemianówka. Znajduje się on na terenie objętym projektem Zielonych Płuc Polski, w którego założeniach przewidziano dla zbiornika następujące funkcje: zasilanie wodą Narwiańskiego Parku Narodowego w okresach niżówkowych, nawadnianie ok. 6000 ha użytków rolnych w dolinie Narwi i ok. 7000 ha na obiekcie Bagno Wizna oraz pozyskiwanie energii. Ponadto Siemianówka stała się wartościowym obiektem dla miłośników sportów wodnych czy obserwacji ptaków wodno-błotnych, które znalazły tu idealne warunki do gnieżdżenia się.
Nadbużańskie Podlasie
Mianem Nadbużańskiego Podlasia określane są tereny położone po obydwu stronach rzeki Bug, gdzie stykają się obszary trzech województw – podlaskiego, mazowieckiego i lubelskiego. Jest to teren niezwykle atrakcyjny widokowo, a słabe zaludnienie regionu powoduje, że podczas wędrówek szlakami biegnącymi wzdłuż rzeki można rozkoszować się pięknymi krajobrazami i spokojem, przez długie godziny nie napotykając żywego ducha.
Największą atrakcją tego rejonu jest niewątpliwie sama rzeka Bug, będąca lewym dopływem Narwi. Jej długość to ok. 770 km, z czego niemal 600 km w granicach Polski. Bug od początku płynie swoim naturalnym korytem, meandrując pomiędzy stromo opadającymi brzegami. Najciekawszym fragmentem doliny jest przełom Bugu, chroniony od 1994 r. w postaci parku krajobrazowego.
Teren nadbużańskiego Podlasia ten został ukształtowany przez zlodowacenie środkowopolskie, po którym zostało sporo utworów polodowcowych. Dzięki temu możliwe jest obserwowanie wspaniałych panoram doliny Bugu z wielu wzniesień, z których najwyższe to Góra Uszeście w Mielniku, przekraczająca 200 m n.p.m. Tutaj też leży rezerwat Góra Uszeście, chroniący roślinność kserotermiczną. Omawiany obszar porastają głównie bory sosnowe, chociaż nad samą rzeką przeważają lasy liściaste.
Nadbużańskie Podlasie, oprócz niewątpliwych walorów krajobrazowych, jest jednocześnie terenem o bogatej historii, gdzie łatwo odnaleźć ślady bytności czy działalności dawnych ludów. Tu też leży wiele znaczących w dziejach Polski miejscowości, na czele z Drohiczynem, czyli jednym z czterech miast koronacyjnych.
